Đấu thầu là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu

Đấu thầu là quá trình tổ chức, lựa chọn nhà thầu thực hiện gói thầu thông qua việc phát hành hồ sơ mời thầu, tiếp nhận và đánh giá hồ sơ dự thầu, sau đó ký kết hợp đồng kinh tế. Trong bối cảnh mua sắm công và tư nhân, đấu thầu đảm bảo tính cạnh tranh, minh bạch và hiệu quả chi phí, từ đó nâng cao chất lượng hàng hóa, dịch vụ và công trình.

Vai trò của đấu thầu không chỉ dừng lại ở việc lựa chọn nhà thầu giá rẻ nhất mà còn đặt nặng yêu cầu về năng lực tài chính, kinh nghiệm thực hiện và uy tín của nhà thầu. Sự phát triển của các hình thức đấu thầu, từ thủ công đến đấu thầu điện tử (e-Tendering), đã góp phần rút ngắn thời gian, tiết kiệm chi phí và tạo lập môi trường cạnh tranh công bằng cho mọi doanh nghiệp.

Quá trình đấu thầu tuân thủ nguyên tắc công bằng, cạnh tranh, minh bạch và hiệu quả (Four Ps: Publicity, Participation, Performance, Price), đồng thời chịu sự điều chỉnh chặt chẽ của khung pháp lý quốc gia và chuẩn mực quốc tế như UNCITRAL Model Law on Public Procurement để phòng ngừa tiêu cực và nâng cao trách nhiệm giải trình.

Khái niệm cơ bản

Đấu thầu là hoạt động lựa chọn nhà thầu phù hợp nhất cho gói thầu dựa trên các tiêu chí đã định sẵn, bao gồm năng lực kỹ thuật, năng lực tài chính, giá cả và các điều kiện bổ sung liên quan. Hồ sơ mời thầu (ITT – Invitation to Tender) mô tả rõ yêu cầu kỹ thuật, điều kiện tham gia, tiêu chí đánh giá và điều khoản hợp đồng.

Có ba hình thức đấu thầu chính: đấu thầu rộng rãi (Open Tender), chào hàng cạnh tranh (Selective Tender) và chỉ định thầu (Direct Procurement). Mỗi hình thức được áp dụng tùy theo quy mô, tính chất và mức độ ưu tiên của gói thầu, đồng thời phải tuân thủ quy định của Luật Đấu thầu Việt Nam cũng như hướng dẫn triển khai.

Nguyên tắc cơ bản của quá trình đấu thầu bao gồm:

• Công bằng: không phân biệt quy mô, địa vị hay quan hệ giữa các nhà thầu.
• Cạnh tranh: đảm bảo đủ nhất các bên có năng lực tham gia.
• Minh bạch: công khai hồ sơ, kết quả và lý do lựa chọn.
• Hiệu quả: tối ưu chi phí, chất lượng và tiến độ.

Phân loại hình thức đấu thầu

Đấu thầu rộng rãi (Open Tender) cho phép mọi nhà thầu đáp ứng điều kiện tham dự được tự do nộp hồ sơ. Hình thức này thường áp dụng cho gói thầu quy mô lớn, có tác động xã hội rộng và yêu cầu cạnh tranh tối đa để lựa chọn nhà thầu tốt nhất.

Chào hàng cạnh tranh (Selective Tender) chỉ mời một số nhà thầu đã được chủ đầu tư đánh giá trước về năng lực và kinh nghiệm. Phương thức này rút ngắn thời gian đánh giá hồ sơ, phù hợp với các gói thầu có yêu cầu kỹ thuật cao hoặc tính chất đặc thù.

Chỉ định thầu (Direct Procurement) áp dụng trong trường hợp khẩn cấp, độc quyền hoặc khi chỉ có một nhà thầu duy nhất đáp ứng yêu cầu. Mặc dù tiện lợi và nhanh chóng, chỉ định thầu dễ phát sinh rủi ro về thiếu cạnh tranh và giá cả kém hiệu quả nếu không có biện pháp giám sát chặt chẽ.

• Đấu thầu rộng rãi: mở rộng, minh bạch, chi phí hành chính cao.
• Chào hàng cạnh tranh: chọn lọc, nhanh chóng, phù hợp gói thầu chuyên biệt.
• Chỉ định thầu: khẩn cấp, ít cạnh tranh, cần kiểm soát rủi ro.

Quy trình đấu thầu

Chuẩn bị gói thầu bao gồm xác định yêu cầu kỹ thuật, điều kiện tham dự, ngân sách dự kiến và lập hồ sơ mời thầu. Việc này đòi hỏi chuyên môn cao về kỹ thuật và tài chính để đảm bảo hồ sơ đủ rõ ràng, đầy đủ và phù hợp khung pháp lý.

Phát hành hồ sơ mời thầu (bằng văn bản hoặc qua nền tảng điện tử), đồng thời mở kênh giải đáp thắc mắc cho các nhà thầu. Thời gian phát hành tối thiểu theo quy định thường là 30 ngày đối với đấu thầu rộng rãi và 18 ngày với chào hàng cạnh tranh.

Tiếp nhận và đóng thầu đúng thời hạn, sau đó họp mở thầu công khai. Hồ sơ dự thầu được đánh giá theo hai bước: kỹ thuật trước, đảm bảo đáp ứng yêu cầu cơ bản; tài chính sau, so sánh giá và điều khoản tài chính.

Giai đoạn	Nội dung chính	Thời gian tiêu chuẩn
Chuẩn bị gói thầu	Xây dựng hồ sơ, xác định ngân sách	7–14 ngày
Phát hành & giải đáp	Công bố hồ sơ, trả lời câu hỏi	18–30 ngày
Mở thầu & đánh giá	Kiểm tra kỹ thuật, phân tích giá	5–10 ngày
Ký hợp đồng	Thương thảo & hoàn thiện	3–5 ngày

Tiêu chí đánh giá hồ sơ dự thầu

Đánh giá hồ sơ dự thầu bao gồm hai giai đoạn chính: đánh giá về kỹ thuật và đánh giá về tài chính. Giai đoạn kỹ thuật kiểm tra tính đáp ứng của hồ sơ với các yêu cầu về năng lực, kinh nghiệm, phương án thực hiện và tiến độ. Giai đoạn tài chính so sánh giá thầu, điều khoản thanh toán, chi phí bảo hành và các chi phí đi kèm.

Các tiêu chí cụ thể thường gồm năng lực và kinh nghiệm của nhà thầu, nhân sự chủ chốt, năng lực tài chính, kỹ thuật thực hiện, chất lượng vật liệu, tiến độ thi công và cam kết bảo hành. Mỗi tiêu chí được chấm theo thang điểm hoặc hệ số trọng số để đảm bảo khách quan.

• Năng lực pháp lý và tài chính: báo cáo tài chính 3 năm gần nhất, giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh.
• Kinh nghiệm và nguồn lực: danh mục các công trình đã thực hiện tương tự, đội ngũ kỹ sư, thiết bị máy móc.
• Giá thầu và điều khoản: tổng giá trị, phân tích chi tiết chi phí, phương án thanh toán.
• Chất lượng và tiến độ: phương án thi công, biện pháp giám sát chất lượng, lịch trình chi tiết.

Giá thầu và các yếu tố ảnh hưởng

Giá thầu là yếu tố then chốt trong việc lựa chọn nhà thầu nhưng không phải luôn luôn mang tính quyết định duy nhất. Giá thầu được xác định dựa trên cơ cấu chi phí nhân công, vật tư, thiết bị, chi phí quản lý dự án và chi phí chung. Biến động của thị trường nguyên vật liệu, tỷ giá và lạm phát cũng ảnh hưởng trực tiếp đến giá thành.

Phương pháp tính giá thầu phổ biến gồm giá trọn gói (lump sum), giá theo đơn vị khối lượng (unit price) hoặc giá hỗn hợp. Lựa chọn phương pháp phù hợp giúp chủ đầu tư quản lý rủi ro chi phí và tránh chi phí phát sinh không kiểm soát.

• Giá trọn gói: cố định tổng chi phí, chủ đầu tư ưu tiên tính ổn định.
• Giá đơn vị khối lượng: thanh toán theo thực tế khối lượng nghiệm thu, linh hoạt với thay đổi khối lượng.
• Giá hỗn hợp: kết hợp hai phương pháp trên, cân bằng giữa ổn định và linh hoạt.

Đấu thầu điện tử (e-Tendering)

Đấu thầu điện tử sử dụng nền tảng công nghệ thông tin để phát hành hồ sơ, tiếp nhận, mở và đánh giá hồ sơ dự thầu trực tuyến. Hệ thống này cung cấp tính bảo mật, lưu vết toàn bộ giao dịch và giảm thiểu sai sót so với đấu thầu truyền thống.

Lợi ích chính của e-Tendering gồm tiết kiệm thời gian, giảm chi phí in ấn và vận chuyển hồ sơ, tăng cường minh bạch và khả năng giám sát. Chủ đầu tư và nhà thầu có thể tương tác qua các công cụ chat, trao đổi tài liệu và nhận thông báo tự động.

• Chứng thư số: xác thực danh tính và bảo mật thông tin.
• Hệ thống quản lý hồ sơ: phân quyền truy cập, lưu trữ tập trung.
• Báo cáo và giám sát: truy xuất lịch sử, thống kê thời gian nộp thầu và kết quả đánh giá.

Rủi ro và biện pháp phòng ngừa

Quá trình đấu thầu tiềm ẩn nhiều rủi ro như gian lận, thông đồng, tham nhũng, sai sót trong hồ sơ kỹ thuật và pháp lý. Rủi ro này có thể dẫn đến chất lượng công trình kém, tăng chi phí và mất uy tín cho chủ đầu tư.

Các biện pháp phòng ngừa gồm thiết lập quy trình kiểm soát nội bộ chặt chẽ, sử dụng tổ chuyên gia độc lập đánh giá hồ sơ, công khai minh bạch toàn bộ quá trình và kết quả đấu thầu, áp dụng e-Tendering để lưu vết dữ liệu.

• Kiểm toán nội bộ và bên ngoài: rà soát hồ sơ và quy trình.
• Cơ chế khiếu nại và phản hồi: cho phép nhà thầu gửi khiếu nại trong thời hạn quy định.
• Giám sát xã hội: công khai thông tin mời thầu và kết quả trên cổng thông tin điện tử.

Khung pháp lý

Luật Đấu thầu Việt Nam 2013 (sửa đổi 2023) cùng các nghị định, thông tư hướng dẫn quy định chi tiết thủ tục, hình thức đấu thầu, điều kiện tham dự, tiêu chí đánh giá và biện pháp xử lý vi phạm. Các văn bản này nhằm tạo khung pháp lý rõ ràng, đảm bảo công bằng và minh bạch.

Ở cấp quốc tế, UNCITRAL Model Law on Public Procurement và Bộ Quy tắc của Ngân hàng Thế giới (World Bank Procurement Regulations) cung cấp chuẩn mực toàn cầu để các tổ chức phát triển dự án vay vốn quốc tế áp dụng. Việc tuân thủ cả quy định trong nước và quốc tế giúp nâng cao tiêu chuẩn quản lý và tiếp cận nguồn vốn ngoại.

• UNCITRAL Model Law on Public Procurement
• World Bank Procurement Regulations
• Luật Đấu thầu 2013, sửa đổi 2023 của Việt Nam

Vai trò và lợi ích

Đấu thầu thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh, giúp chủ đầu tư lựa chọn nhà thầu có năng lực tốt với giá hợp lý. Thông qua quá trình đánh giá khách quan, minh bạch, việc đấu thầu nâng cao chất lượng công trình, dịch vụ và sản phẩm, đồng thời giảm thiểu lãng phí ngân sách.

Một số lợi ích cụ thể bao gồm giảm chi phí mua sắm 10–30%, tăng tính minh bạch, giảm rủi ro tham nhũng và nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực. Đấu thầu còn tạo cơ hội cho doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia vào các dự án quy mô lớn, góp phần phát triển kinh tế đa dạng và bền vững.

• Hiệu quả kinh tế: tối ưu chi phí và chất lượng.
• Tính minh bạch: lưu vết, giám sát công khai.
• Cơ hội cạnh tranh: nhiều nhà thầu tham gia, thúc đẩy đổi mới.

Tài liệu tham khảo

• Luật Đấu thầu 2013 (sửa đổi 2023), Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.
• UNCITRAL Model Law on Public Procurement. Truy cập: uncitral.un.org.
• World Bank Procurement Regulations. Truy cập: worldbank.org.
• UNDP Procurement Manual. Truy cập: undp.org/procurement.
• OECD Integrity Handbook for Public Procurement. Truy cập: oecd.org.